Ραψωδία τ 1 – 152 η συμφιλίωση Αχιλλέα – Αγαμέμνονα

Το θαυμαστό στοιχείο (Στ. 1 –39)

•       Η Θέτιδα με την πραγματική μορφή της (επιφάνεια) φέρνει την καινούρια πανοπλία στον Αχιλλέα.

•       Ενδυναμώνει την ψυχή του Αχιλλέα – του υποδεικνύει τι πρέπει να κάνει.

•       Προστατεύει από τη σήψη το νεκρό σώμα του Πάτροκλου.

Τα πρόσωπα

•       Αχιλλέας : πιστός, αφοσιωμένος φίλος, αγωνιά όχι μόνο για την τιμή του Πάτροκλου, την οποία είναι έτοιμος να αποκαταστήσει εκδικούμενος το θάνατό του, αλλά και για τη συντήρηση του νεκρού σώματός του. Ευγνώμων και υπάκουος ως γιος, σπεύδει να υλοποιήσει τις υποδείξεις της μητέρας του. Υπεύθυνος, ώριμος, κατασταλαγμένος και συνετός δεν διστάζει να αναγνωρίσει δημόσια το μερίδιο ευθύνης που του αναλογεί, να απαρνηθεί το θυμό του και να δείξει μεγαθυμία.Τιμά και αναγνωρίζει το αξίωμα του αρχιστράτηγου, αντιπαρέρχεται την προσφορά εξιλαστήριων δώρων χωρίς όμως να την αρνείται και δηλώνει έτοιμος και αποφασισμένος να πολεμήσει και να εκδικηθεί.

•       Αγαμέμνονας: αν και διατηρεί το ηγεμονικό του ύφος, τίποτα δε θυμίζει τον αλαζονικό, προκλητικό και αυταρχικό αρχιστράτηγο της ραψωδίας Α. Αμήχανος και με απολογητική διάθεση αναγνωρίζει τα λάθη του μεταθέτοντας τις ευθύνες σε ανώτερες θεϊκές δυνάμεις. Ωστόσο ομολογεί την αδικία που διέπραξε και δηλώνει πρόθυμος να αποκαταστήσει με τιμητικά δώρα τον Αχιλλέα, να κλείσει έτσι τους λογαριασμούς του και να ανακουφιστεί.

Το μυθικό παράδειγμα – παραλληλισμός  Δία – Αγαμέμνονα

•       Ο Αγαμέμνονας δίνει διέξοδο στην αμηχανία του αιτιολογώντας την άπρεπη συμπεριφορά του.

•       Υψώνει την περιπέτειά του στο επίπεδο της θεϊκής περιπέτειας, μετριάζει / εξανεμίζει την προσωπική του ευθύνη.

•       Ο Δίας, χαρούμενος για τη μοίρα του μελλογέννητου Ηρακλή, καυχιέται στους θεούς , χωρίς να σκεφτεί πως θίγει τη γυναίκα του. Η Άτη (σε μια ώριμη γι’ αυτό στιγμή) θολώνει το νου του και δεν αντιλαμβάνεται το δόλο της Ήρας. Πόνεσε και πονάει όταν βλέπει να βασανίζεται ο γιος του.

•       Ο Αγαμέμνονας, κυριευμένος από την αλαζονεία της εξουσίας, αδικεί τον Αχιλλέα. Η Άτη (σε μια ώριμη γι’ αυτό στιγμή) θολώνει το νου του και δεν αντιλαμβάνεται το μέγεθος και τις συνέπειες της άδικης πράξης του. Υποφέρει με τις ήττες του στρατού του, αλλά δεν έχει εξουσία πάνω στην Άτη και μόνο να πληρώσει μπορεί ικανοποιώντας τον αδικημένο ήρωα.

Η Άτη και η ανθρώπινη ευθύνη

•       Κόρη του Δία. Προσωποποίηση – θεοποίηση της τύφλωσης του νου που παρασύρει τον άνθρωπο να πει λόγια και να κάνει έργα που δεν θα έκανε, αν ήταν κύριος του εαυτού του. Διαθέτει μεγάλη δύναμη, γερά πόδια, είναι αγέραστη και δεν περπατάει στο χώμα, αλλά στα κεφάλια των ανθρώπων (συσκοτίζει το νου – καταργεί προσωρινά την ευθυκρισία).

•        Πράξεις ανεξήγητες αποδίδονται από τους ομηρικούς ανθρώπους σε δυνάμεις υπερφυσικές, κυρίως στον Δία και στην Άτη. Απ’ όπου όμως κι αν είναι υποκινημένη μια πράξη, οι συνέπειές της βαραίνουν αυτόν που την έκανε άσχετα από τις προθέσεις του. Ο άνθρωπος που παρασύρθηκε από την Άτη πληρώνει για το σφάλμα του. Θεϊκή παρέμβαση και προσωπική ευθύνη συνυπάρχουν. Ο Αγαμέμνονας, αν και φρόντισε να μετριάσει την ευθύνη του, προθυμοποιείται να επανορθώσει προσφέροντας δώρα εξιλέωσης στον Αχιλλέα.

•        

Ραψωδία Χ 247 – 394 Η μονομαχία Έκτορα και Αχιλλέα

Α΄φάση μονομαχίας: άγνοια της θεϊκής απάτης (στ. 247-295)

•       Ο Έκτορας ανακτά την αγωνιστική του διάθεση, δεν καυχιέται, ούτε απειλεί. Με αξιοπρέπεια, ευγένεια προτείνει συμφωνία αμοιβαίας ιπποτικής μεταχείρισης του νεκρού σώματος του ηττημένου στην μονομαχία που θα ακολουθήσει.

•       Ο Αχιλλέας αρνείται και με μια παραστατική έκφραση του «αδύνατου» υπογραμμίζει το αγεφύρωτο μίσος που τους χωρίζει. Προδικάζει με αλαζονική έπαρση και εκδικητική μανία τη νίκη του «συν Αθηνά» και το θάνατο του Έκτορα.

•       Πρώτη άστοχη βολή του Αχιλλέα, το κοντάρι ξαναβρίσκεται στα χέρια του με θεϊκή παρέμβαση. Ξεθαρρεύει ο Έκτορας, ειρωνεύεται, εύχεται να ανακουφίσει τους Τρώες σκοτώνοντας τον Αχιλλέα. Εύστοχη η βολή του, αλλά χτυπάει στην ασπίδα και τινάζεται μακριά. Πανικόβλητος ζητάει βοήθεια από τον Διήφοβο, αλλά δεν ήταν εκεί.

Β΄φάση μονομαχίας: γνώση – συνειδητοποίηση απάτης – εγκατάλειψης (στ. 296-366)

•       Ο Έκτορας αποδέχεται τη μοίρα του αδιαμαρτύρητα, χωρίς να καταρρεύσει. Ανακτά το ηρωικό του μεγαλείο, λυτρώνεται από το φόβο και ελεύθερα πλέον βαδίζει στο θάνατο επιδιώκοντας μόνο τη δόξα και την υστεροφημία. Ο ποιητής του χαρίζει ασύγκριτη ανάταση την ώρα της καταστροφής!

•       Με την περηφάνια, ορμητικότητα αετού επιτίθεται με το ξίφος του.  Το καλά υπολογισμένο χτύπημα του αντίπαλου κονταριού  πετυχαίνει το θανατηφόρο χτύπημα στο ακάλυπτο σημείο του τράχηλου.

•       Ο Αχιλλέας καυχιέται, ικανοποιημένος πλέον για την εκπλήρωση του χρέους του και απειλεί να κατασπαραχθεί το σώμα του Έκτορα.

•       Ο Έκτορας σπαρακτικά εκλιπαρεί για ταφή προσφέροντας ανταλλάγματα.

•       Ο Αχιλλέας κλιμακώνει την άρνησή του επιδεικνύοντας απάνθρωπη αναλγησία, αγριότητα.

•       Ο Έκτορας με μελαγχολική διάθεση και την προφητική δύναμη του μελλοθάνατου βλέπει το θάνατο του Αχιλλέα από τον Πάρη και τον Απόλλωνα.

Σύγκριση θανάτου Πάτροκλου – Έκτορα

Ομοιότητες

•       Συμμετοχή θεού (Απόλλωνας – Αθηνά). Προβάλλεται η ανδρεία τους, απαραίτητη η συμβολή θεού για να καταβληθούν.

•       Και οι δύο πεθαίνουν φορώντας την πανοπλία του Αχιλλέα.

•       Οι νικητές καυχιούνται (άδικα και περιφρονητικά ο Έκτορας, με ικανοποίηση, αναλγησία ο Αχιλλέας).

•       Το θανατηφόρο χτύπημα δίνεται με κοντάρι.

•       Οι νικητές αρνούνται την ταφή στον ηττημένο, απειλούν να γίνει το νεκρό του σώμα βορά στα αγρίμια.

•        Πριν εκπνεύσουν Πάτροκλος και Αχιλλέας προφητεύουν το θάνατο του αντιπάλου τους.

•       Εικόνα προσωποποιημένης ψυχής που κατεβαίνει θλιμμένη στον Άδη

Διαφορές

•       Συμμετοχή και ενός θνητού, του Εύφορβου στο θάνατο του Πάτροκλου.

•       Ο Πάτροκλος γυμνώνεται από τα όπλα του ζωντανός, ο Έκτορας αφού ξεψυχήσει.

•       Ο Έκτορας ικετεύει να δοθεί το σώμα του για ταφή, ο Πάτροκλος όχι.

•       Το σώμα του Πάτροκλου θα τιμηθεί, του Έκτορα θα κακοποιηθεί απάνθρωπα.

•       Ο Πάτροκλος τιμωρείται για την ύβρη του (ξέχασε την προειδοποίηση του Αχιλλέα και  αψήφησε την προειδοποίηση του Απόλλωνα ότι δεν πρόκειται να κυριεύσει την Τροία)

Η στάση και ο ρόλος της Αθηνάς

•       Ο πρώτος ήρωας της Ιλιάδας κερδίζει την πιο μεγάλη νίκη του με την απροκάλυπτη βοήθεια και το δολερό παιχνίδι της Αθηνάς. Όμως, ενώ η ανθρώπινη παρέμβαση αφαιρεί δόξα, η θεϊκή επαυξάνει τη δόξα. Ο Αχιλλέας στο στ. 271 καυχιέται στον Έκτορα για τη νίκη του με το χέρι της Αθηνάς. Για κάθε μεγάλη πράξη απαιτείται συνδυασμός της ανθρώπινης δύναμης και της θεϊκής θέλησης που επικυρώνει και δικαιολογεί το μεγάλο έργο, προστατεύοντας ταυτόχρονα το θνητό από την έπαρση και τη συνακόλουθη τιμωρία.

Ερωτήσεις

•       Ο Αχιλλέας ή ο Έκτορας σας γίνεται συμπαθέστερος και γιατί;

•       Ο Αχιλλέας δέχεται και διατυμπανίζει τη δολερή συμπαράσταση της Αθηνάς, ενώ ο Έκτορας αποδέχεται αδιαμαρτύρητα το θάνατό του ως θέλημα των θεών. Να αξιολογήσετε τη νίκη του Αχιλλέα και να σχολιάσετε το ρόλο της θεάς σ’ αυτήν.

•       Να σχολιάσετε τις παρομοιώσεις των στ. 308-311 και 317-321. Τι πετυχαίνει ο ποιητής με τη χρήση τους;

ραψωδία ω 468 – 677 η συνάντηση Πρίαμου και Αχιλλέα

Πρίαμος : τραγικός πατέρας – ικέτης

•       Επικίνδυνη και παράτολμη η επίσκεψή του στη σκηνή του Αχιλλέα (στ. 519-521, 559-571, 583-586, 651-656).

•       Ταπείνωση, αυθόρμητη αντίδραση έξω από τα όρια της απρόσωπης – τυπικής ικεσίας, τραγική θέση χαροκαμένου πατέρα που φιλάει τα «ανδροφόνα χέρια» του εχθρού του.

•       Με τον ικετευτικό του λόγο: δημιουργεί έντονα συγκινησιακή ατμόσφαιρα στοχεύοντας στο συναίσθημα του Αχιλλέα. Του θυμίζει τον πατέρα του, παραλληλίζει τη μοίρα του Πηλέα με τη δική του επιμένοντας στη διαφορά – εκείνος μπορεί να χαίρεται και να ελπίζει, ο Πρίαμος όμως όχι – εκθέτει το σκοπό του με έμφαση στα πλούσια λύτρα, εκλιπαρεί για συμπόνια επικαλούμενος τους θεούς και τη μνήμη του πατέρα του, στοιχείο κλειδί της σκηνής με το οποίο κλείνει έτσι όπως άνοιξε το λόγο του.

•       Στη δευτερολογία του ξεθαρρεύει χάρη στην απροσδόκητα συμπονετική ανταπόκριση του Αχιλλέα, εκφράζει αδημονία να δει το νεκρό γιο του, προτρέπει τον Αχιλλέα να πάρει τα δώρα και να τα χαρεί στην πατρίδα του (επική ειρωνεία, στ.556-7) ευγνωμονώντας τον για τη γενναιοψυχία του να του χαρίσει τη ζωή.

Αχιλλέας – συμφιλιωτική διάθεση απέναντι στο γηραιό πατέρα

•       Λυγίζει στη θύμηση του πατέρα του, που ούτε νεκρό δε θ’ αγκαλιάσει το μοναχογιό του και απωθεί με στοργή από την ταπεινωτική στάση του ικέτη το γέροντα για να αναλυθεί μαζί του σε δάκρυα.

•       Εκδηλώνει τον οίκτο και το θαυμασμό του για την τόλμη και το κουράγιο του Πρίαμου.

•       Τον παρηγορεί αποδίδοντας ξεκάθαρα την ευθύνη για το κακό στους θεούς.

•       Τον συμβουλεύει να οπλιστεί με υπομονή και καρτερία αποδεχόμενος τον πόνο του θανάτου ως συνοδευτικό της ανθρώπινης μοίρας.

•       Λυτρώνει τον Έκτορα αποδίδοντας ο ίδιος τις πρώτες νεκρικές τιμές με τρυφερότητα και φροντίδα (στ.588-9).

•       Παραθέτει πλούσιο δείπνο, εκφράζει το θαυμασμό του στην αγαθή μορφή και τα γνωστικά λόγια του συνετού γέροντα.

•       Ικανοποιεί με ηγεμονικό αλλά και ακίνδυνο τρόπο το αίτημα του Πρίαμου για ύπνο (έξω από τη σκηνή για δική του ασφάλεια).

•       Παραχωρεί εκεχειρία έντεκα ημερών για την ταφή του Έκτορα, επισφραγίζοντας τη συμφιλίωση με μια φιλική χειραψία.

Συμπέρασμα:με τη λύτρωση του Έκτορα ο Αχιλλέας αποκαθίσταται ηθικά και ανυψώνεται στη συνείδησή μας. Δεν είναι μόνο ο σκληρός και ανελέητος πολεμιστής, αλλά διαθέτει ανθρωπιά, ιπποτικό πνεύμα, μεγαλοψυχία και ευγενικό ήθος.

                    

Ομηρικός ανθρωπισμός

•       Ο κοινός θρήνος Πρίαμου, Αχιλλέα (στ. 510-513) φανερώνει την κοινή μοίρα του πολέμου για νικητές και ηττημένους. Ο πόνος ενώνει δυο ανθρώπους που τους χωρίζουν τόσα πολλά.

•       Ο Αχιλλέας, ήρωας που αφάνισε πλήθος εχθρών, ομολογεί με στοχαστική διάθεση τον πόνο του κατακτητή μακριά από την πατρίδα, τα αγαπημένα πρόσωπα, τις χαρές της ειρηνικής ζωής. Διπλή η συμφορά του πολέμου, καθώς ο κατακτητής βασανίζει και βασανίζεται (στ.541-542)..

•       Ο αλληλοθαυμασμός Πρίαμου – Αχιλλέα (στ. 630-633). Πίσω από τον εχθρό ο άνθρωπος που αξίζει τιμή, θαυμασμό. Αποκορύφωμα του ανθρώπινου μεγαλείου.

•       Η φιλική χειραψία του τέλους και ο κοινός ύπνος κάτω από την ίδια στέγη Πρίαμου – Αχιλλέα αποτελούν έμμεση κατάθεση των φιλειρηνικών θέσεων του ποιητή που μέσα σ’ ένα σκληρό πολεμικό έπος τάσσεται υπέρ της συμφιλίωσης ανθρώπων και λαών.

ραψωδία ω 678 – 805  ο θρήνος για τον Έκτορα

Σημασία θρήνων

•       Με τα εγκώμια που περιέχουν βοηθούν στην αποκατάσταση του νεκρού μετά την ατίμωσή του. Συγκεκριμένα ο Έκτορας παρουσιάζεται: πολυαγαπημένος σύζυγος, πατέρας, γιος, αδελφός, στηριγμα του τρωικού λαού, υπερασπιστής της πόλης του, λαοφίλητος. Σκληρός, ανδρείος πολεμιστής, φόβος και τρόμος των Αχαιών, υπολογίσιμος αντίπαλος για τον Αχιλλέα. Θεοφίλητος, εκλεκτός των θεών που του χάρισαν την εύνοιά τους όσο ζούσε και μετά το θάνατό του. Γεμάτος καλοσύνη, ευγένεια, ανθρωπιά και ιπποτική, προστατευτική συμπεριφορά.

•       Η ανδρεία – προσφορά του στην πατρίδα προδικάζουν την πτώση της πόλης του, τώρα που δεν υπάρχει πια για να την υπερασπιστεί.

Τριπλή κλιμάκωση

•       Στη διάρθρωση των θρήνων προηγείται ο σημαντικότερος, της συζύγου (26 στίχοι), ακολουθεί της μητέρας και τελευταίος τοποθετείται ο λιγότερο σημαντικός της νύφης του νεκρού.

Τριαδικό σχήμα

•       Υπάρχει και στους τρεις θρήνους: η Ανδρομάχη απευθύνεται στο νεκρό σύζυγό της (726-728), κάνει προβλέψεις για το μέλλον και εγκωμιάζει την ανδρεία του νεκρού στο παρελθόν (728-741) και κλείνει με νέα αποστροφή προς το νεκρό (742-746). Η Ελένη απευθύνεται στο νεκρό (763), επαινεί την ευγένεια που της έδειξε στο παρελθόν (764-773) και επανέρχεται στο παρόν με νέα αποστροφή προς το νεκρό (773-776).

                                    

Ταφικά έθιμα ομηρικής κοινωνίας

•       Οι γυναίκες απλώνουν τα χέρια προς το κεφάλι του νεκρού, συνοδεύουν το θρήνο με κοπετούς, τράβηγμα, ξερίζωμα μαλλιών.

•       Πρόθεσις, έκθεση του νεκρού σε νεκρική κλίνη εντός του σπιτιού.

•       Θρήνος από συγγενείς, επαγγελματίες θρηνωδούς και το παριστάμενο πλήθος.

•       Συγκέντρωση ξύλων, καύση του νεκρού, σβήσιμο της φωτιάς με κρασί, τοποθέτηση οστών σε λάρνακα, ύψωση τύμβου με πέτρες, χώμα, πλούσιο δείπνο προς τιμήν του νεκρού.

Προώθηση του επικού μύθου

•       Η μεταφορά του νεκρού Έκτορα, ο θρήνος και η ταφή του αποτελούν τις τελευταίες συνέπειες του ολέθριου θυμού του Αχιλλέα που ολοκληρώνουν το έπος σύμφωνα με τη βουλή του Δία, όπως  δήλωσε άλλωστε ο ποιητής στο προοίμιο. Η θύελλα που είχε ξεσπάσει καταλαγιάζει, άλλο αν αύριο ξαναρχίσει ο πόλεμος.

•        Ο θάνατος του Αχιλλέα δε χωρούσε μέσα στη Ιλιάδα, αφού στόχευε στην αποκατάσταση της τιμής του, προσβλημένης τόσο από τον Αγαμέμνονα όσο και από τον Έκτορα. Ο ποιητής όμως παράλληλα με την τιμή, αποκατέστησε και την ανθρωπιά του με το φιλάνθρωπο λόγο του ήρωα προς τον Πρίαμο και τη λύτρωση του νεκρού Έκτορα, αποδίδοντας έτσι τον τελευταίο «έπαινο» στον Αχιλλέα πριν τον προειδοποιημένο και αναμενόμενο θάνατό του.         

Ερωτήσεις

•       Τι μαθαίνουμε σχετικά με το ήθος του Έκτορα από τους θρήνους της Ανδρομάχης, της Εκάβης και της Ελένης;

•       Ποιες βασικές ιδέες του μοιρολογιου που ακολουθεί συναντάμε στους θρήνους της ενότητας;

       Να δικαιολογήσετε την άποψη σας με αναφορές στα κείμενα.

«Το νιο που συνεβγαίνουμε, τι έχουμε να του πούμε;                     

Που 'τον ψηλός σαν άγγελος, λιγνός σαν κυπαρίσσι,

που 'χε το Μάη στις πλάτες του, την άνοιξη στα στήθη,

τ' άστρα και τον αυγερινό στα μάτια και στα φρύδια,

που 'τον στους κάμπους το βιολί, στην εκκλησιά καντήλι,              

ήτανε και στο σπίτι του καράβι αρματωμένο.

Και το βιολί τσακίστηκε, και το καντήλι εσβήστη,

και το καράβι τ' όμορφο κι εκείνο απικουπίστη.» (= ανατράπηκε).